Geopolitiek
Europa en het Rusland van Vladimir Poetin
De implosie van de Sovjet-Unie en de geboorte van het nieuwe Rusland vormden een belangrijk keerpunt in de mondiale geopolitieke verhoudingen. Historische gebeurtenissen van deze orde leveren, naast onzekerheden, ook nieuwe kansen op. Benutting van die kansen vereist proactief geopolitiek leiderschap van het kaliber Winston Churchill of Charles de Gaulle. Initiatiefloos reactief handelen, vanuit een voorzichtige Europese bureaucratie, levert uiteindelijk alleen maar verliezers op.
Na de val van het communisme had de geostrategische mantra moeten luiden: een huwelijk van westerse technologie en kapitaal met de fossiele en minerale rijkdom van Rusland. Kortom: Rusland niet uitsluiten, maar insluiten. In plaats van een innige samenwerking op het Euraziatische continent zijn Europa en Rusland elkaar nu economisch en militair aan het pesten. Potentiële partners zijn tegenstanders geworden.
De ontstane patstelling drijft Rusland in de armen van China en voedt oude reflexen. Eén van die reflexen is de hang naar een dictatoriale leider in de persoon van Vladimir Poetin. Grofweg 25 jaar na de deconfiture van de Sovjet-Unie heeft de relatie tussen de Europese Unie en Rusland een zinloos dieptepunt bereikt. Het betreft nota bene regio’s met grote historische en culturele overeenkomsten. Hoe heeft het zover kunnen komen?
De Amerikaanse agenda
Met de val van de Sovjet-Unie kwam een einde aan het bipolaire wereldsysteem dat bepalend was voor de mondiale verhoudingen sinds 1945. Na het Sovjet-debacle promoveerden de VS tot de enige en onbetwiste globale machtsfactor van betekenis. Deze status werd prompt van een neoconservatief sausje voorzien onder de noemer New World Order. Zo ontstond een unipolair wereldbeeld en werd de positie van de dollar als reservevaluta geconsolideerd. In een digitaal fiat-geldsysteem leunt de status van een reservemunt enerzijds op militaire suprematie en anderzijds op economische massa in combinatie met liquide kapitaalmarkten en een accommoderende proactieve centrale bank. Op al deze fronten is Noord-Amerika momenteel bovenliggende partij.
De vorming van een Europees economisch blok, inclusief Rusland, is op termijn de enige bedreiging voor Amerikaanse hegemonie. Intensieve samenwerking tussen Moskou en Brussel was en is daarom geen aanlokkelijk perspectief voor Washington en zal tegengewerkt worden. Een energieonafhankelijk continent met een overvloed aan grondstoffen en een superieure technische standaard conform de Deutsche Industrie Norm is te veel van het goede, en vormt een regelrechte bedreiging voor de dollar als reservevaluta.
Het Russische isolement
Achteraf is makkelijk vast te stellen wat er vanuit Russisch-Europees perspectief mis ging. Europa verzilverde het vredesdividend van Gorbatsjov in de vorm van sterk verlaagde defensie-uitgaven, en de Oost-Europese landen verruilden het Warschaupact voor de NAVO. Tegelijkertijd traden de voormalige Comecon-landen toe tot de Europese Unie. Rusland werd geïsoleerd achtergelaten. Aan zijn zuidgrens moest de nabijheid van NAVO-landen getolereerd worden en aan zijn oostgrens werd het enorme land geconfronteerd met Amerikaanse militaire aanwezigheid in voormalige Sovjet-republieken.
Zonder intensieve buitenlandse steun kon Rusland de economische transitiefase niet aan. Het land destabiliseerde en Michail Gorbatsjov kwam hierdoor in 1991 ten val. Hij werd opgevolgd door Boris Jeltsin. Met name de tweede termijn van Jeltsin was een farce. Oligarchen, waaronder mediamagnaat Boris Berezovski, stelden via een gecoördineerd propaganda-offensief de tweede ambtstermijn van Jeltsin veilig. Boris Jeltsin vertoonde alcoholistische trekjes en lag regelmatig aan de hart-longmachine. Ondertussen verdeelden de oligarchen de Russische bodemschatten en ondertekende de schatplichtige Jeltsin op commando de hiervoor benodigde documenten.
Financieel deinde de waarde van de Russische roebel en de hiermee samenhangende inflatie mee op de prijsvorming van grondstoffen. Eind 1998 brak de roebelcrisis uit en ging een groot deel van het bankwezen failliet. Een tekort aan valutareserves en hoge buitenlandse schulden resulteerden in een forse devaluatie van de roebel. Daardoor raakten miljoenen Russen in één klap hun spaargeld kwijt en verviel een groot deel van de economie tot ruilhandel.
Vladimir Poetin en de olieprijs
Toen Poetin op 31 december 1999 president van Rusland werd lag het land financieel-economisch in puin en waren de bodemschatten grotendeels geprivatiseerd. Sinds Gorbatsjov in 1985 aan de macht was gekomen schommelde de olieprijs tussen de 20 en 30 dollar per vat. Vanaf de millenniumwissel schoot de olieprijs gestaag omhoog naar een top van 145 dollar per vat in juli 2008. In december van dat jaar daalde de prijs kortstondig tot 30 dollar per vat om vervolgens te stabiliseren boven de 100 dollar per vat. Evenals de olieprijs stegen vrijwel alle andere grondstoffen sterk in waarde. Onder dit gunstige gesternte consolideerde Poetin zijn macht.
Vladimir Poetin had het financiële tij mee en kon achterover leunen. Verhoogde defensie-uitgaven gingen hand in hand met een gestage toename van de welvaart voor grote delen van de Russische bevolking. Rusland werd sterk afhankelijk van een mono-economie. Transformatie van de economie werd onvoldoende gestimuleerd. Makkelijke rijkdom vormde samen met een te dure grondstofmunt een barrière voor de noodzakelijke binnenlandse diversificatie. Dit is de klassieke vloek die grondstofrijke landen telkens weer ten deel valt.
Onder Vladimir Poetin werd de Russische begroting gebaseerd op een olieprijs van 100 dollar per vat. Rusland en andere traditionele grondstoflanden zitten met de handen in het haar nu het Chinese groeimodel het einde van zijn levenscyclus heeft bereikt. Bovendien gaan Iran en Irak de komende jaren steeds meer olie in de markt zetten. Het grondstoffenfeest is voorbij en de prijzen zullen permanent een substantieel lager niveau opzoeken. De Chinese zegen is een vloek geworden die zich manifesteert in wereldwijde overcapaciteit. De markt voor future contracts weerspiegelt een duidelijke consensus die prijsherstel voor grondstoffen de komende jaren uitsluit. Het financiële zondagskind Poetin wordt nu geconfronteerd met een nieuwe status quo waarin de olieprijs ruimschoots gehalveerd is.
Sinds medio 2014 zijn de Russische valutareserves nagenoeg gehalveerd. Daarnaast komen er steeds meer signalen dat de olie-industrie van Rusland fungeerde als een nationale cash cow. Investeringen zijn verwaarloosd ten gunste van de korte termijn vrije kasstroom. Hierdoor komt de toekomstige productie onder druk te staan. Het mondiale peak oil verhaal is een fabeltje, maar is vanwege bedrijfseconomisch mismanagement wel van toepassing op Rusland. Het verwaarlozen van investeringen is een bekend euvel in landen die opbrengsten uit de energiesector aanwenden ter financiering van staatsprogramma’s. Venezuela spant wat dit betreft de kroon.
Rusland bevindt zich momenteel in een diepe recessie. Het BBP kromp dit jaar met bijna 5%, terwijl de waardedaling van de roebel zich vertaalt in een inflatie van meer dan 15%. De reële koopkracht van de gemiddelde Rus is inmiddels afgenomen met een kleine 10%. Indien de olieprijs op het huidige niveau stabiliseert zijn de valutareserves binnen 2 jaar uitgeput. Rusland heeft weliswaar nog steeds een flink exportoverschot, maar dit gaat al jaren gepaard met een onstuitbare kapitaalvlucht.
Vladimir Poetin: een blaffende hond die niet meer kan bijten
Transferbetalingen als gevolg van de Russische annexatie van de Krim overstijgen de financiële draagkracht van het land. Annexatie van de Donbass regio in Oost-Oekraïne ligt daarom niet voor de hand. Deze gebieden vormen een last die Rusland simpelweg niet kan dragen. Het land bevindt zich de komende jaren financieel-economisch in een perfect storm en heeft genoeg aan zichzelf. Griekenland ondervond gedurende het armpje drukken met de eurozone aan den lijve dat de vermeende Russische optie uiteindelijk een no go was. Tsaar Poetin kan nog wel blaffen, maar is tandeloos geworden.
Misschien dat zich de komende jaren een nieuwe mogelijkheid aandient om Rusland de hand te reiken en met een schone lei opnieuw te beginnen. Europa heeft zijn verantwoordelijkheid niet genomen toen Gorbatsjov in het nauw zat en er een unieke window of opportunities ontstond. Het is voor Rusland en de Europese Unie nog steeds niet te laat om over de eigen schaduw heen te springen. De huidige Russische crisis zou wat dit betreft wel eens een blessing in disguise kunnen zijn.
Wil je reageren op bovenstaand artikel, maak dan gebruik van het contactformulier en je commentaar wordt hieronder geplaatst.
